“Gözyaşı döktüm. Kendim için. Theodora’nın küçülüşleri için. Zira Bizans’a hükmetmiş… Gözyaşı döktüm binlerce gözyaşı. Ancak neye fayda? Bayağılığın doruklarındayken iktidarımın da doruklarındaydım. Bizans’ın bana oynayacağı oyunları birebir oyunbozanlıkla durdurdum… İktidarla pespayelik, çirkeflik ortasındaki o yakın, kardeş alakayı çoktan fark etmiştim. Şahsî inançlarınızı, ideallerinizi, öz bedellerinizi, benliğinizi yitirdikçe yükseliyorsunuz. Uğrunda sürüklendiğiniz iktidar bile size tapıyor. Aldanışım, iktidarı ele geçirdikçe, iktidarı avucumda tuttukça ‘yüksek sanat’a kavuşabileceğim şansı! Büyük aldanış…”
Selim İleri’nin İmparatoriçe Irene’nin ağzından yazdığı romanı Hepsi Alev’de geçen bu cümleler; ataerkil Bizans’ta bayan olarak kendini var etmeye, hayatta kalmaya ve iktidarını sürdürmeye çalışan imparatoriçelerin hissetmiş olabileceklerini açıklıkla ortaya koyar. Irene, bir bayan olarak kendi ismine Bizans İmparatorluğu’nu yöneten ve ‘basilissa’ unvanını alan birinci bayandı. Bizans İmparatorluğu’nun birinci bayan hükümdarı olan ve ikonoklazmanın birinci devrini sona erdiren İmparatoriçe Irene, kendi çocuğunun katili olarak da tarihe ismini yazdırmıştır.
İmparator IV. Leon’un vefatının akabinde küçük yaştaki oğlunun naibi olarak tahta çıkmıştır Irene. Oğlu VI. Konstantinos büyüdüğünde tahtı ele geçirme üzerine tüm teşebbüsleri başarısız olunca; oğlunun gözlerinin, doğduğu mor odada kör edilmesi buyruğunu vermişti. Bir bayan olarak hayatta kalma güdüsü ve iktidar hırsı, anneliğine üstün gelmişti. Atina’dan küçük yaşta gelin getirilen sarışın hoş kız; vakitle güçlü, başarılı ve hırslı imparatoriçeye dönüşürken; kuşkusuz yalnızlıklar, hüzünler ve pişmanlıklar yaşamıştı. Selim İleri, imparatoriçenin insani tarafına odaklanırken onun büyük bir imparatorluğu yönetmiş bir hükümdar imparatoriçe olmasından çok, bir insan ve bir bayan olduğunu vurgular.
Bizans toplumunda doğuştan asil, hoş, dindar, doğurgan, faziletli, bereketli, merhametli, şefkatli bayanlar olan imparatoriçeler; ayrıcalıklı bir yere sahiplerdi. Saraydaki değerli vazifelerinin yanında, resmigeçitlere, bayramlara ve devlet merasimlerine imparatorluk vazifelisi olarak katılmaları, imparatorluk tasvirini yaymanın en faal yolu olan sikkeler üzerinde yer almaları, resmi evraklar ile imparatorluk siyasetinden sorumlu tutulmaları ve tahminen de en değerlisi imparatorun hayatını kaybetmesi durumunda tek başına tahta çıkmaları; imparatorluğun kamusal hayatındaki kıymetlerini ispatlar. Bu rollerinin bir sonucu olarak imparatoriçe tasvirleri, imparatorluk ikonografisinde sıklıkla yer alırdı.
İtalya Ravenna San Vitale Kilisesi bema kısmındaki mozaikte maiyeti ile birlikte tasvir edilen İmparatoriçe Theodora, tahminen de Bizans bayanları ortasında en ünlü olan bayandır. Ününün bizim dönemimize kadar gelmesinin nedeni kuşkusuz, renkli ve biraz da imparatoriçelerin içinde bulunmaması gereken bir hayat yaşamış olmasıdır. Babasının hipodrom hayvanları bakıcısı olması nedeniyle küçük yaşlardan itibaren dansçılık yapmaya başlaması ve yaşının ilerlediği devirlerde de dansçı olarak Konstantinopolis’te güzel bir şöhret sahibi olması nedeniyle Theodora, renkli bir hayata sahip olmuştu.
Tüm kentin aşık olduğu bayana, Iustinianos da aşık olmuş ve kendisiyle evlenmek istemişti. Amcasının hükümdarlığı vaktinde, Iustinianos, imparatorluk ailesi üyelerinin dansçılarla evlenmesine izin vermeyen kanunu değiştirtmiş ve Theodora ile evlenebilmişti. Böylelikle Konstantinopolis’in aşık olduğu biraz da küçük gördüğü bir bayan olan Theodora, imparatoriçe olacaktı ki gerçekten 527 yılında Iustinianos’un imparator olması ile birlikte kendisi de imparatoriçe koltuğuna oturdu.
GÜZEL, GÜÇLÜ VE SERT BİR BAYAN: THEODORA
İmparatoriçe Theodora hakkında hudutlu bilgilerimiz, ne yazık ki devrin tarihçisi Prokopios’un Zımnî Tarih isimli ön yargılı yapıtından gelmektedir. San Vitale Kilisesi’ndeki mozaik, bize periyodun bayanları hakkında yazılı metinlerin söylemediklerini söylemesi açısından kıymetlidir. Yeşil mermerlerden yapılmış iki büyük Dor sütunu tarafından çevrelenmiş deniz kabuğu halindeki apsisin altında tasvir edilen imparatoriçe, panelin ortasında iki eliyle kalisi uzatır formda durmaktadır.
İmparatoriçenin sağ tarafında iki hadım, sol tarafındaysa yedi bayan bulunmaktadır. İmparatoriçe Theodora hakkında hudutlu bilgilerimiz, ne yazık ki devrin tarihçisi Prokopios’un Bilinmeyen Tarih isimli ön yargılı yapıtından gelmektedir. San Vitale Kilisesi’ndeki mozaik, bize devrin bayanları hakkında yazılı metinlerin söylemediklerini söylemesi açısından pahalıdır. Yeşil mermerlerden yapılmış iki büyük Dor sütunu tarafından çevrelenmiş deniz kabuğu biçimindeki apsisin altında tasvir edilen imparatoriçe, panelin ortasında iki eliyle kalisi uzatır biçimde durmaktadır. İmparatoriçenin sağ tarafında iki hadım, sol tarafındaysa yedi bayan bulunmaktadır. Bir tarafında bayanlar bir tarafında erkeklerin bulunması, güya onun cinsiyetler ortasında bir hudut olduğunu vurgular. Theodora, maiyetiyle bir arada törensel bir söz ile ilerlemektedir. Theodora’nın fizikî özellikleri Prokopios’un tanımına uyar: “Onun cazibeli bir yüzü ve yeterli bir bedeni vardı; lakin biraz kısa uzunluklu ve solgun yüzlüydü. Yüzünde hafif renk izleri olduğu için tam solgun sayılmazdı. Bakışları her vakit öfkeli ve sertti.” Mozaikte, ciddiyetle hizalanmış, ön cepheden gösterilmiş, yüksüz, yer ile temas etmeyen inceltilmiş ve uzatılmış ayaklar, parıldayan renkler ile görkemli kostümler, altının cömert kullanımı ve hem panelleri çevreleyen hem de aşılmaz bir hudut oluşturan çerçeve; figürleri sonsuzluğun bir çeşidine dönüştürür ve vakitsiz kılar. Sol köşedeki fıskiyeli çeşme; imparatoriçe ve alayının kilisenin önündeki avluda bulunduklarını hissettirse de gerilerindeki drapeli perdeler, apsis gibisi nişler iç yerde olduklarını gösterir ki bu da bir paradoks oluşturmakta ve vakitsiz oldukları üzere, yerin da tam belirli olmadığı bir yerde olduklarını hissettirmektedir.
Bizans imparatoriçelerinin çoklukla, kutsal şahıslara ve imparatorlara mahsus olan hale ile tasvir edilmesi; onların da fiziki varlıklarının yanında arabuluculuk vazifesi yapan manevî varlıklar olduğunu dayanaklar. Bu da Bizans imparatoriçelerinin imparatorla neredeyse eşit dünyevi statüye sahip olmaları ile birlikte, imparator üzere manevî kişiliklerinin de olduğunu ispatlar.
Bununla birlikte, periyodun imparatorluk figürlerinin sunumunda ağır olarak kullanılan kabuklu nişin, çabucak karşısındaki Justinianus Mozaiği’nde imparatorun tasvirinde değil de neden imparatoriçe Theodora’nın tasvirinde kullanıldığına ait çeşitli varsayımlar ortaya atılmıştır. Aslında bu sorunun yanıtı; imparatoriçenin tasvirinde dikkat çeken birtakım detaylar ile periyodun erkek hükümran toplumunun, imparatoriçe bile olsa bir bayana bakış açısına gönderme yapmasında zımnidir. İmparator Iustinianos’un tasvirinde gerek duyulmamasına karşılık; İmparatoriçe Theodora’nın, bir niş önünde, taç, mor elbise üzere imparatorluğa has işaretlerle, uzunluğunun yanındaki başka figürlerin hepsinden uzun olarak tasvir edilmesi yoluyla erkek hâkim Bizans toplumuna bir karşı duruş vurgulanmış olmalıdır. Karşısında yer alan Iustinianos mozaiğinde imparator, büsbütün erkeklerden oluşan maiyetiyle çevrilidir. Bu durum onun imparator olarak gücünü ve kamu erkliğini vurgular. O nedenle imparatorun tasvirinde, nişe ve uzunluğunun maiyetinden daha yüksek gösterilmesine gereksinim yoktur. Lakin imparatoriçenin durumu imparatorunkinden farklıdır. Theodora’nın kamuda resmi bir vazifesi olmasıyla birlikte o yeniden de bir bayandır. O nedenle, mozaiğin sanatkarı erkek hâkim Bizans toplumunun bayana bakış açısı yeterince, Theodora’nın gücünü ve resmiyetini vurgulamak için kimi semboller kullanmak zorunda kalmıştır. Theodroa’nın rolünün toplumun cinsel telaffuzuna karşı gelmesi, bir bayan ve bir erkek ile nişin altında yer almasında açığa çıkar. Sanatçı toplumdaki cinsel algının bir ihlalini gerçekleştirerek onun statüsünü bariz hale getirmeye çalışmıştır. Theodora paneli bize, 6’ncı yüzyılda Bizans toplumunda imparatoriçe bile olsa bir bayanın toplumdaki rolünün kabul edilmesinde zorluklarla karşılaşıldığını ispatlar.
‘TÜM KÖTÜLÜKLERİN KAYNAĞI’: KADIN
“Bir bayanla konuştuğun vakit sana çok âlâ yetişmiş görünse bile dikkat et ve onunla samimi olma, zira onun ağlarından kaçamayacaksın. Gözlerin yoldan çıkacak, kalbin tereddütte kalacak ve artık kendinin efendisi olamayacaksın. Şeytan tarafından üç formda baskına uğrayacaksın: Bayanın görünüşü, niyetleri ve tabiatı.”
11’inci yüzyıl müellifi Kekaumenos tarafından kaleme alınan Strategikon (Στρατηγικὸν)’da geçen ve oğluna bayanlardan uzak durmayı öğütleyen bu cümleler, Bizans toplumunun bayana bakışını birkaç cümlede özetler: Bayan; zayıf, güvenilmez, çabuk kandırılan, şeytanın oyuncağı ve tüm kötülüklerin nedenidir. Aslında bu hikaye, çok eskilerde başlar: Yaratılış mitosunda… Bu hikayede de Adem’in kaburga kemiğinden yaratılan Havva; İlah buyruğunu dinlemez, erkeğin düşüşüne neden olan ve meraklı sıfatları ile öne çıkarılır. Havva’nın kızları olarak tüm bayanların, böylesi negatif telaffuzlara maruz kalmaları ile birlikte bir yandan da kutsallıkları kabul ediliyordu. Zira bayan, birebir vakitte tanrıçaydı. Hıristiyan dininin ilahını doğuran Meryem (Theotokos- Θεοτόκος)
inancı da tekrar Ana Tanrıça inancında kaynağını bulur. Bizans’ta bu his ikilemi, Adem’i yasak bilgi ağacındaki elmayı yemeye ikna eden ve birinci günahın nedeni olarak lekelenen ‘Havva’ ile Tanrı’nın annesi, saf ve pak ‘Bakire Meryem’ antitezi ile sembolleştirilir. Şair ve bestekar Kassia, bayanın bu ikili tabiatını, İmparator Theophilos, “Bir bayan, erkeğin tüm felaketinin kaynağıdır” diyerek Havva’ya saldırdığı vakit; kendi cinsini şiddetle korumak için Meryem’i kastederek açıklıkla ortaya koyar: “Ve erkeğin tekrar doğuşu bir bayandan olmuştur.”
Cinsel bakımdan baştan çıkarıcı, adet devirleri ve doğumdan sonra kırk gün boyunca kirli kabul edilen, zayıf ve güvenilmez olarak karakterize edilen Bizans bayanı; tıpkı vakitte çocukları ve eşiyle ilgilenen, merhametli ve sevgi dolu bir bayandı. Bu ikileme baktığımızda bile ataerkil nizamın kendi içinde çeliştiğini ve ideoloji uğruna birçok bayanın ayrımcılık kurbanı olduğunu anlayabiliriz. Bu ayrımcılık, bilhassa rahibelerin erkeklere benzemeye çalışmalarına ve kadınlıklarını reddetmelerine kadar gitmişti. Çünkü bayanların hayat alanları erkeğe benzediklerinde genişleyebiliyordu!
Ataerkil Bizans toplumunun yarattığı ideolojideki ikilemi bir yana bırakırsak; Bizans toplumunda bayanın günlük ömrü, evlilik ve akabinde anneliği kapsamaktaydı. Bakirelik, eş olma, annelik aslında bayan için kabul edilebilir birkaç Hıristiyan rol idi. Evlilik büsbütün kilisenin kutsal bir merasimiydi ve aile toplumun en temel ünitesiydi. Bayanın en değerli rolü çocuk doğurmak, ailesinin günlük ihtiyaçlarını yerine getirmek, kız ve erkek çocuklarının ayırt edilmeksizin yetiştirilmesinden ve uygun bir halde eğitilmesinden, aile servetinin yönetilmesinden, hane halkının bakımından sorumlu olmak ve kocasına her şartta takviye olmaktı. Özcesi; Bizans’ta bayanlar, evvel babaya sonra da kocaya itaat eden, konutuna bağlı olarak yetiştirilen ve toplumdaki yerlerini bilmeleri konusunda her vakit koşullandırılmış olan ikinci sınıf vatandaşlardı.
Ev içinde neredeyse bütün sorumluluğu bayana veren Bizans ideolojisi, bayanı kamu ömründen dışlamıştı. Bayanlar hakim, bankacı, avukat gibi meslekleri yapamazlardı. Kilisede kıymetli vazifelerde bulunmaları, kelam almaları mutlaka yasaktı. Hatta Bizanslı bayanların sokaklarda bulunmaları bile istenmezdi. Varlıklı ailelerin bayanlarına bekaretlerini ve saygınlıklarını korumak için sokakta eşlik ediliyordu.
Zirai faaliyetlerle uğraşan bayanlar, minyatür, Vat. gr. 747, fol. 203r. Vatikan Apostolica Kütüphanesi, 11’inci yüzyıl. Evli bayanların ise sokağa çıkışları toplumsal sınıfına, yaşadığı bölgeye nazaran değişiyordu. Köylü bayanlar, bahçe ve hayvanlarıyla ilgilenmek için vaktinin kıymetli bir kısmını mesken dışında geçirmek zorundaydı. Maddi durumu uygun olmayan bayanlar, alışveriş yahut konut dışındaki işlerini yapmak için sokağa çıkmak zorundaydı. Zorunluluklar haricinde Bizans ideolojisi bayanı konutlarına hapsetmişti. Bununla birlikte; kilise hizmetine katılma; kaplıcaları, kutsal alanları, aile üyelerini, yoksulları ziyaret etmek; alışveriş yapmak; imparatorluk olaylarına ya da sivil kutlamalara katılmak ve hatta ayaklanmaya katılmak üzere birçok yasal sebep için Bizans bayanlarını sokakta görmek mümkündü. 1420’de Venedikli bir diplomat olan Francesco Filelfo, Bizanslı bayanların yabancılarla ya da kocalarından öbür hiç kimseyle irtibat kurmadıkları, geceleri at sırtında peçeli ve hizmetçiler eşliğinde olmaları hariç hiç dışarı çıkmadıkları ve çıktıklarında ise yalnızca kiliseye yahut yakın akraba ziyaretine gittikleri için kocalarından daha saf bir Yunanca konuştuklarını belirtmiştir.
Kilisenin, ordunun ve imparatorluk idaresinin erkekler tarafından temsil edilmesi; bayanların kamu hayatının en değerli alanlarından uzak kalmasına neden olsa da onlar, direkt ya da dolaylı yollarla siyasette kendilerini var etme yolunu her vakit bulmuşlardı. Dolaylı yoldan yani kocalarını, oğullarını etkileyerek siyasete taraf veren ve kıymetli kararlara imza atan aristokrat ve imparatorluk bayanları çok sıklıkla karşımıza çıkar. Bununla birlikte Bizans’ta siyasette aktif olan tek küme imparatoriçeler değildi. Hoşlanmadığı siyasi durumlarda sokağa dökülüp isyana karışan ve olayların istediği biçimde sonuçlanmasını sağlayan halktan Bizanslı bayanlar da Bizans siyasetinde faal ve direkt rol oynayabilmekteydi. Bu politik tesirlerden biri 1042 yılında kendisini destekleyen bayanların isyanı ile Konstantinopolis’e ve saraya geri getirilen İmparatoriçe Zoe için başlatılan bir isyanda meydana gelmişti.
Bizans bayanlarına biçilen toplumsal rol, eş ve anne olmak olduğu için hoşluklarına ve zekalarına kültürü eklememeleri için oluşturulan ideoloji, okuryazar ve eğitimli bayanların istenmemesi tarafında olmuştu. Edebiyatın, okuyucularının bilhassa de bayanların ahlakı üzerinde çok ziyanlı tesiri olacağı varsayıldığından edebiyat çalışması bayanlar için eğitim müfredatının bir kesimi olmamış ve bayanların yalnızca dini çalışmaları izlemeleri uygun görülerek onların eğitimi sonlandırılmak istenmişti. Bununla birlikte, kimi imparatorluk ve saray bayanları gizlice eğitimlerini devam ettirmişler ve hatta edebi eserlere de imza atmışlardı. 12’nci yüzyılda Anna Komnena, ailesi ideoloji öğrenmesine karşı olmamasına karşın edebiyatla ilgilenmesini istemedikleri için, sarayın harem ağalarından birinin nezaretinde gizlice çalışmak zorunda kalmıştı. George Tornikios, Anna Komnena’nın cenaze konuşması sırasında Anna’nın sıra dışı eğitimini, bilgeliğini ve çağdaş alim erkekler üzerindeki tesirini övmesine karşılık bu özelliklerine diğerleri tarafından özenilmemesi gerektiğini de belirtmişti. Anna’yı yalnızca Antik periyottan birkaç bayan ile karşılaştırılabilir bulmuştur. Anna’nın örekesini ve iğnesini değil de öğrenmeyi tercih ettiğini söyleyerek bir bayana yakışır işin ip eğirme ve dokuma olduğunu belirtmişti.
Aslına bakılırsa; Bizans’ta ideolojinin bayanlara en çok yakıştırdığı iş, ip eğirme ve dokuma yapmak idi. Bayanların dokuma yapması ve dikiş işleri ile
uğraşması o kadar doğaldı ki Psellos, İmparatoriçe Zoe’nin vaktin büyük bir kısmını dokuma için ayırmayı reddetmesinin ne kadar sıra dışı olduğunu belirtir. İmparatorun hakimiyeti altındaki kilise, ordu ve mülki yönetim misyonlarında bayanların cinsiyetleri nedeniyle bulunmalarına pürüz olunmasının çalışma alanlarını büyük ölçüde kısıtlamış olmalarına karşın; dokuma yapmanın yanında bayanların zanaat, ziraat, ticaret, besin üretimi ve satışı, yatırım ve sıhhat üzere birçok alanda da Bizans iktisadına katkıda bulundukları satır ortalarında yahut görsel kayıtlarda titiz bir araştırma ile görülebilir. Yani; ataerkil sistemin tüm kısıtlamalarına karşın Bizans’ta ideoloji, “ne yazık ki” gerçek olamamıştır!
Eğirme ve dokuma yapan bayanlar, minyatür, Eyüp El Yazması, 11’inci yüzyıl ÖTEKİ TARİH: KADINLAR
Erkekler tarafından yazılan tarih, erkeklerin yönettiği dünyada bayanların toplumsal ve kültürel varlıklarını tek bir role, dar bir alana sınırladı ve ötekileştirdi. Halbuki geçmişten günümüze hayat, bayanların klasik eşlik/analık rollerinin dışında da gerçekleştirdikleri aktiflik ve üretimleriyle süregeldi. Günümüzde artık tarih, bayanların ‘öteki’ rollerini de görünür kılarak tekrar yazılmaktadır. Bu bağlamda; bayan tarihi çalışmaları, geçmişi gerçek anlamamız açısından kilit bir ehemmiyete sahip olmaktadır.
Bizans tarihinde 11’inci yüzyıla kadar korunan kaynak sayısının az olması, Bizans bayanları hakkında bize ulaşan tarihî dataların çok büyük bir kısmının erkekler tarafından yazılmış ve bu metinlerin de her ne kadar tarafsız olmaya çalışsalar da eril bakış açısına sahip olmaları münasebetiyle; Bizans bayanları hakkındaki bilgilerimizin kısıtlı ve taraflı olduğu açıktır. Bununla birlikte tarihi ve sanatsal datalar birlikte değerlendirildiğinde; Bizans ideolojisi tarafından güzel bir eş ve anne olmakla sınırlanan Bizans bayanlarının; günlük hayatta kendilerine ilişkin özel odalarda kapalı kalmadıkları, şenliklere katılıp üretimde bulundukları, birçok faaliyet için sokaklara çıktıkları, dini çatışmalarda ve ayaklanmalarda başrolü oynadıkları; sanatta, kültürde, siyasette ve iktisatta tüm kısıtlamalara karşın kıymetli roller almayı başardıklarını görüyoruz. Her ne kadar ataerkil ideoloji karşıtını savunsa da Bizans nüfusunun yarısını oluşturan ve tamamını doğuran bayanların, üretim ve ticaretin değerli bir kısmından sorumlu oldukları, erkeklerin istediği üzere toplumsal ömrün kıyısında değil tam da merkezinde oldukları detaylardan okunabilmektedir.
Aslında; son vakitlerde bayanları da göz önünde bulundurarak yine yazılan tarih, yalnızca Bizans’ta değil tüm vakitlerde bayanların toplumun merkezinde bulunduklarını kanıtladı. 20’nci yüzyılın ikinci yarısından itibaren tarih dışı bırakılan tüm bayanlar artık tarihin de merkezinde. Günümüzde de ötekileştirmeden, tarih dışı bırakmadan, aslında tam da olduğu üzere bayanların topluma, hayata kattıklarını gerçek haliyle kayıt altına almaya gelecek jenerasyonlar için muhtaçlığımız var. Zira, gerçeğin olduğu üzere anlatıldığı bir toplumda yaşamak hem erkeklerin hem de bayanların birincil hakkıdır.
*Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Kısmı, Dr. Öğr. Üyesi.
